გადაცემის აუდიო ჩანაწერს შეგიძლიათ მოუსმინოთ: www.gipa.ge
http://www.gipa.ge/radio/data/Tavisufali-azri4.mp3
მოგესალმებით. თქვენ უსმენთ გადაცემას "თავისუფალი აზრი" რადიო GIPA-ს ეთერში. დღევანდელი გადაცემის თემა არის: რას ნიშნავს რელიგიური ფუნდამენტალიზმი? ჩვენი გადაცემის სტუმრები არიან:
ზურაბ კიკნაძე - ფილოლოგი, ანთროპოლოგი, ბიბლიისტი. ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, არის მრავალი სამეცნიერო ნაშრომის და თარგმანის ავტორი.
მერაბ ღაღანიძე - ფილოლოგი,თეოლოგი, ფილოლოგიისა და ფილოსოფიის დოქტორი. ი.ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი. გამოქვეყნებული აქვს ნაშრომები და ესეები ლიტერატურის და რელიგიის შესახებ. არის 100-ზე მეტი პუბლიკაციის და 5 წიგნის ავტორი.
მერაბ ღაღანიძე - ფილოლოგი,თეოლოგი, ფილოლოგიისა და ფილოსოფიის დოქტორი. ი.ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი. გამოქვეყნებული აქვს ნაშრომები და ესეები ლიტერატურის და რელიგიის შესახებ. არის 100-ზე მეტი პუბლიკაციის და 5 წიგნის ავტორი.
უკანასკნელი დღეების განმავლობაში ერთგვარი “რელიგიური ომი” მიმდინარეობს. ჩვენი გადაცემის მთავარი თემა არ იქნება, ამა თუ იმ ადამიანის განცხადებები, პასუხები და ა.შ. სჯობს პროპბლემაზე ვისაუბროთ და ვტქვათ არსებობს თუ არა ეს პრობლემა? დღეს ბევრი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ საქართველოში ჩნდება რელიგიური ფუნდამენტალიზმის საფრთხე. პირველ რიგში განვმარტოთ, რას ნიშნავს რელიგიური ფუნდამენტალიზმი?
ზურაბ კიკნაძე - ვფიქრობ რომ ფუნდამენტალიზმს აქვს ერთი კეთილი, ანუ დადებითი მხარე ის, რომ ყოველი რელიგია და ყოველი მოძღვრება უნდა ემყარებოდეს ფუნდამენტს. თუ ეს ფუნდამენტი მოიშალა, გაქრება ყველაფერი და ტრადიცია აღარ იქნება. თუკი ამ ფუნდამენტს რაიმე დააკლდა რომელიმე ეპოქაში, მომდევნო ეპოქაში, კიდევ სხვა რამ დააკლდება და მთლიანად მოიშლება. ყოველი რელიგია ცდილობს, რომ ეს ფუნდამენტი, კერძოდ მე ახლა ქრისტიანობაზე, მართლმადიდებლობაზე ვლაპარაკობ, დაემყაროს პირველ წყაროებს, სახარებას, ახალ აღთქმას, შემდეგ წმინდა მამების სწავლებებს და ცდილობს რომ ეს ყველაფერი შეინარჩუნოს დღემდე. შესაძლებელია ზოგიერთი მათგანი ახლა მოძველებულია, მაგალითად, რჯულის კანონში უამრავ რამეა ისეთი, რომლის შესრულება ადამიანს ფიზიკურად არ შეუძლია, მას შეიძლება სწამდეს რომ რაც იქ წერია, ისე უნდა გააკეთოს, მაგრამ დღევანდელი ადამიანი არ არის ამისთვის მომზადებული, საზოგადოებაა სხვანაირი... მაგრამ ადამიანი ცდილობს რომ ეს ყველაფერი შეინარჩუნოს და ამას დაეყრდნოს. რა თქმა უნდა ეს კოლიზიაში მოდის საზოგადოებასთან, რადგან გარკვეული პერიოდის შემდეგ ახალ ისტორიას ვარქმევთ და ახალი პროცესი იწყება. მაგალითად, სეკულიარიზაციის პროცესი, როდესაც სახელმწიფო გათავისუფლდა ეკლესიისგან, საზოგადოების დიდი ნაწილი ურწმუნოებათ და მორწმუნეებათ დაიშალა, არიან აგნოსტიკოსები, არიან ათეისტები... რევოლუციამაც დიდი როლი ითამაშა, თუმცა რუსეთის საზოგადოება მომზადებული იყო იმისათვის რომ სეკულიარიზაციის პროცესი წინ წასულიყო, ეს დღემდე მოდის და დაწყებულია. ვფიქრობ რომ როდესაც სეკულიარიზაციის პროცესი ბოლომდე მივა ჩიხში, შემდეგ შეიძლება დაიწყოს საკრალიზაციის ახალი მომენტი - უკვე სხვა საფუძვლებზე. ეს ჩვენს თაობას შეიძლება ვერ მოესწროს. სეკულარიზაციის ბოლომდე მიყვანამ შეიძლება გამოაჩინოს კიდევ ახალი რესურსები ადამიანის ცნობიერებაში, ის რელიგიური ჭეშმარიტებები რაც ახლა მიუღებლად და შეუსრულებლად გვეჩვენება შესაძლებელია გახდეს მისაღები და შესრულებადი. დღევანდელ ადამიანს ბევრი რამის შესრულება არ შეუძლია.
ფუნდამენტალიზმს მეორე მხარეც აქვს, რომელიც სხვა რამესთანაა დაკავშირებული, შეიძლება ტერორიზმთანაც კი, ანუ იდეოლოგიური ტერორი ადამიანის ცნობიერებაზე. ამ სახის ფუნდამენტალიზმი, რა თქმა უნდა დასაგმობია და ამას უნდა შევებრძოლოთ. ამ სახის ფუნდამენტალიზმი ცდილობს, რომ გავრცელდეს ყველაზე და ერთადერთ ჭეშმარიტებად მაშინ, როდესაც სხვა მხარეს სხვა ჭეშმარიტებაა. საერთოდ ჭეშმარიტება არის რწმენაზე დაფუძნებული, მე თუ ფუნდამენტალისტი ვარ და ჩემს რწმენაზე ვაფუძნებ ჩემს მოძღვრებას, თავზე მოგახვევთ, თქვენ კი თქვენი რწმენა გაქვთ და თქვენც შეგიძლიათ მოგვახვიო. ეს არის რელიგიური ომი, რაც კულტურათა ომს გულისხომბს. ერთ ერში შეიძლება ორი კულტურა არსებობდეს, ერთია ფუნდამენტებზე დაფუძნებული რელიგიური კულტურა, მეორე თავისუფალი. ორივეს აქვს გამართლება და ორივე უნდა არსებობდეს, რადგან ადამიანი ისეთი არსებაა რომელმაც ყველაფერი უნდა გამოცადოს, ბოლომდე უნდა მივიდეს ამ თავის ურწმუნოებაში და სეკულარიზმში.
ფუნდამენტალიზმს მეორე მხარეც აქვს, რომელიც სხვა რამესთანაა დაკავშირებული, შეიძლება ტერორიზმთანაც კი, ანუ იდეოლოგიური ტერორი ადამიანის ცნობიერებაზე. ამ სახის ფუნდამენტალიზმი, რა თქმა უნდა დასაგმობია და ამას უნდა შევებრძოლოთ. ამ სახის ფუნდამენტალიზმი ცდილობს, რომ გავრცელდეს ყველაზე და ერთადერთ ჭეშმარიტებად მაშინ, როდესაც სხვა მხარეს სხვა ჭეშმარიტებაა. საერთოდ ჭეშმარიტება არის რწმენაზე დაფუძნებული, მე თუ ფუნდამენტალისტი ვარ და ჩემს რწმენაზე ვაფუძნებ ჩემს მოძღვრებას, თავზე მოგახვევთ, თქვენ კი თქვენი რწმენა გაქვთ და თქვენც შეგიძლიათ მოგვახვიო. ეს არის რელიგიური ომი, რაც კულტურათა ომს გულისხომბს. ერთ ერში შეიძლება ორი კულტურა არსებობდეს, ერთია ფუნდამენტებზე დაფუძნებული რელიგიური კულტურა, მეორე თავისუფალი. ორივეს აქვს გამართლება და ორივე უნდა არსებობდეს, რადგან ადამიანი ისეთი არსებაა რომელმაც ყველაფერი უნდა გამოცადოს, ბოლომდე უნდა მივიდეს ამ თავის ურწმუნოებაში და სეკულარიზმში.
ნ.კ.- სეკულარიზმი ურწმუნოებასა ნიშნავს?
ზ.კ.- არა ურმწმუნოებას არა, ეს თავისუფლებას ნიშნავს, მაგრამ შემდეგი შესაძლებელია ამ თავისუფლებამ ძალიან ცუდი როლი ითამაშოს - გაჩნდეს ნიჰილიზმი, ეჭვები, უიმედობა და ა.შ. სეკულარიზმის დევიზი არის - ყველაფერი დასაშვებია. ჩავიხედოთ ჩვენს გულებში, არის ყველაფერი დასაშვები? ყველაფერს ვერ დავუშვებთ.
ნ.კ.- შემდეგ კითხვას ბატონ მერაბს დავუსვამ. შეგვიძლია თუ არა ვთქვათ, რომ საქართველო აირს სეკულარული სახელმწიფო? რა პროცესში ვართ ახლა?
მერაბ ღაღანიძე - პირველ ყოვლისა ორ სიტყვას დავამატებ ფუნდამენტალიზმის შესახებ და ისე მივალ, სწორედ ამ კითხვასთან. ფუნდამენტალიზმი პირდაპირი და აკადემიური განმარტებით ნიშნავს რელიგიური ტექსტის საღვთო წერილის პირდაპირი მნიშვნელობით გაგებას, რომელიც ისტორიულად უნდა ვთქვათ რომ არც მართლმადიდებლურ და არც კათოლიკურ სამყაროში არ აღმოცენებულა. ეს არის უფრო პროტესტანტიზმისთვის ჩვეული, როდესაც ადამიანი იღებს ბიბლიას, ბიბლიურ წიგნს, გადაშლის, კითხულობს, იძლევა თავის ინტერპრეტაციას და მიაჩნია რომ ბიბლიაში ასე წერია. თუმცა ჩვენ ისტორიულად ვიცით, რომ სწორედ ეს საეკლესიო ტრადიციაში ქრისტიანობის მრავალ საუკუნოვან განვითარებაში, პირდაპირი მნიშვნელობით არ გაიგებოდა ეს ტექსტი და ის იყო სწორედ გაშუალებული ეკლესიის თავისუფალ სივრცეში. სწორედ ქრისტიანული, მრავალსაუკუნოვანი კულტურის ტრადიცია იძლევა საშუალებას და ყოველთვის იძლეოდა იმის საშუალებას, რომ ნებისმიერ საკითხზე ყოფილიყო პოლემიკა. ჩვენ ვიცით დოგმების შედეგები და დოგმის შედეგად რა გამოცხადდა ქრისტიანობისთვის აუცილებელ ჭეშმარიტებად, მაგრამ ეს ჭეშმარიტება ხომ ყველა ბრძოლის შედეგი იყო, თავად ეკლესიაში დაწერილა არა ერთი ნაშრომი, წარმოთქმულა არა ერთი ქადაგება, გამოთქმულა არა ერთი თვალსაზრისი, რომელიც სწორედ თავისუფალ სივრცეში მიდიოდა და ეკლესია იძლეოდა ამ თავისუფალი აზრის განვითარების საშუალებას, როგორც აღმოსავლეთში ისე დასავლეთში, ალბათ ისტორიული მაგალითების მოყვანა ძალიან შორს წაგვიყვანს, და არც არის საჭირო, თუ რამდენად მწვავე იყო ხოლმე უმთავრეს თეოლოგიურ საკითხებზე დისკუსია. კიდევ ვიმეორებ აღმოსავლეშშიც და დასავლეთშიც. ასე რომ ეკლესია იძლეოდა ნებისმიერი აზრის შესახებ მსჯელობისათვის თავისუფალ სივრცეს.
დღეს არის თუ არა ასეთი სიტუაცია ამაზე, ალბათ, ჩემი კომენტარი და განმარტება არ არის საჭირო, რამდენადაც ხედავთ რა სიტუაცია არის დღეს. მაგრამ მე ამ საკითხის სხვა კუთხეს წარმოვაჩენდი, რაც მოგვწონს თუ არ მოგვწონს გასაგებს ხდის იმ მოვლენებს, რაც დღეს ხდება. კომუნისტური ეპოქის დამთავრების შემდეგ და კომუნისტური იდეოლოგიისაგან გათავისუფლების შემდგომ, ყველასათვის ცნობილია, რომ ჩვენს საზოგადოებაში ჩნდება რელიგიურ იდეოლოგიური შიმშილის განცდა. ყველაზე დიდ რელიგიათმცოდნე მირჩე ელიადისი ამბობდა, რომ ყველა ადამიანი თავისი არსით, არის რელიგიური (Hომორელიგიოს). ავიღოთ ეს, როგორც მოცემულობა - თუ ადამიანი არის რელიგიური არსება, ის ეძებს ამ რელიგიური წყურვილის დაკმაყოფილების საშუალებას, ეს ერთი. შევხედოთ მეორე მხარეს, ქართულ საზოგადოებაში ადამიანი იყო რელიგიური არსება, ჩვენი მშობლების თუ ბაბუების თუ პაპის პაპების თაობა ამ რელიგიურ წყურვილს, თუნდაც კომუნისტურ იდეოლოგიაში იკმაყოფილებდა, ეს ერთი. ეს შიმშილი არის დღესაც და სად არის ამ შიმშილის დაპურების საშუალება დღეს?! გაიხედა დღევანდელმა ადამიანმა, მითუმეტეს ახალგაზრდამ, რომელიც თავისუფალია კომუნისტური იდეოლოგიისგან, ხედავს ეკლესიას, სადაც არის ამ საზრდოს მოპოვების საშუალება. ასევე დღეს ჩვენ ეროვნულ სახელმწიფოში ვცხოვრობთ, ეროვნული ფასეულობები, რაც არ უნდა თქვან, მე მგონია, რომ საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილისთვის ყველა ასაკისათვის, არის ღირებული და განმსაზღვრელი. მე არ მჯერა იმ თეორიების რომ საქართველოში არის ფენა ადამიანების, რომელსაც უნდა საქართველოს განადგურება და ეროვნული ტრადიციების მოსპობა, ამას მე ვერ დავიჯერებ არ მაქვს ამის თქმის საფუძველი. ეკლესია დღეს წარმოდგება საზოგადოების წინაშე და ამბობს, რომ ჩვენ ვართ ქართული ეროვნული მემკვიდრეობის მცველნი და შემთხვევითი არ არის რომ ეროვნული პანთეონი და ეკლესიური პანთეონი ერთმანეთს ფარავს. ეს ის “პანთეონია”, სადაც ილია ჭავჭავაძეც არის, ექვთიმე ტაყაიშვილიც, სადაც ძალიან ბევრი მეფე და ეროვნულ გმირთა და წმინდანთა სახეები ერთმანეთს ფარავს. ორივე ეს მომენტი სწრაფვაა ეროვნული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისაკენ და რელიგიური შიმშილი შეერთებული სახით, საზოგადოების დიდ ნაწილს წარმოუდგება ეკლესიაში და იქ პოულობს თავის ამ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების და პასუხის გაცემის საშუალებას. რა თქმა უნდა, აი ის რითაც მე დავიწყე საუბარი, არის თუ არა იქ თავისუფალი მსჯელობის სივრცე, ეს უკვე სხვა საკითხია და ეს კითხვათ დავტოვოთ.
დღეს არის თუ არა ასეთი სიტუაცია ამაზე, ალბათ, ჩემი კომენტარი და განმარტება არ არის საჭირო, რამდენადაც ხედავთ რა სიტუაცია არის დღეს. მაგრამ მე ამ საკითხის სხვა კუთხეს წარმოვაჩენდი, რაც მოგვწონს თუ არ მოგვწონს გასაგებს ხდის იმ მოვლენებს, რაც დღეს ხდება. კომუნისტური ეპოქის დამთავრების შემდეგ და კომუნისტური იდეოლოგიისაგან გათავისუფლების შემდგომ, ყველასათვის ცნობილია, რომ ჩვენს საზოგადოებაში ჩნდება რელიგიურ იდეოლოგიური შიმშილის განცდა. ყველაზე დიდ რელიგიათმცოდნე მირჩე ელიადისი ამბობდა, რომ ყველა ადამიანი თავისი არსით, არის რელიგიური (Hომორელიგიოს). ავიღოთ ეს, როგორც მოცემულობა - თუ ადამიანი არის რელიგიური არსება, ის ეძებს ამ რელიგიური წყურვილის დაკმაყოფილების საშუალებას, ეს ერთი. შევხედოთ მეორე მხარეს, ქართულ საზოგადოებაში ადამიანი იყო რელიგიური არსება, ჩვენი მშობლების თუ ბაბუების თუ პაპის პაპების თაობა ამ რელიგიურ წყურვილს, თუნდაც კომუნისტურ იდეოლოგიაში იკმაყოფილებდა, ეს ერთი. ეს შიმშილი არის დღესაც და სად არის ამ შიმშილის დაპურების საშუალება დღეს?! გაიხედა დღევანდელმა ადამიანმა, მითუმეტეს ახალგაზრდამ, რომელიც თავისუფალია კომუნისტური იდეოლოგიისგან, ხედავს ეკლესიას, სადაც არის ამ საზრდოს მოპოვების საშუალება. ასევე დღეს ჩვენ ეროვნულ სახელმწიფოში ვცხოვრობთ, ეროვნული ფასეულობები, რაც არ უნდა თქვან, მე მგონია, რომ საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილისთვის ყველა ასაკისათვის, არის ღირებული და განმსაზღვრელი. მე არ მჯერა იმ თეორიების რომ საქართველოში არის ფენა ადამიანების, რომელსაც უნდა საქართველოს განადგურება და ეროვნული ტრადიციების მოსპობა, ამას მე ვერ დავიჯერებ არ მაქვს ამის თქმის საფუძველი. ეკლესია დღეს წარმოდგება საზოგადოების წინაშე და ამბობს, რომ ჩვენ ვართ ქართული ეროვნული მემკვიდრეობის მცველნი და შემთხვევითი არ არის რომ ეროვნული პანთეონი და ეკლესიური პანთეონი ერთმანეთს ფარავს. ეს ის “პანთეონია”, სადაც ილია ჭავჭავაძეც არის, ექვთიმე ტაყაიშვილიც, სადაც ძალიან ბევრი მეფე და ეროვნულ გმირთა და წმინდანთა სახეები ერთმანეთს ფარავს. ორივე ეს მომენტი სწრაფვაა ეროვნული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისაკენ და რელიგიური შიმშილი შეერთებული სახით, საზოგადოების დიდ ნაწილს წარმოუდგება ეკლესიაში და იქ პოულობს თავის ამ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების და პასუხის გაცემის საშუალებას. რა თქმა უნდა, აი ის რითაც მე დავიწყე საუბარი, არის თუ არა იქ თავისუფალი მსჯელობის სივრცე, ეს უკვე სხვა საკითხია და ეს კითხვათ დავტოვოთ.
ნ.კ.- მაშინ დავსვათ შემდეგი კითხვა. ბატონო ზურაბ, დღეს საზოგადოების დიდი ნაწილი კრძალავს ეკლესიასთან, რელიგიასთან დაკავშირებულ პრობლემებზე ღიად საუბარს. როგორ შეიძლება ეს გავამართლოთ ან კი პირიქით, შევეწინააღმდეგოთ ამას?
ზ.კ.- მე ასე ვუყურებ ამ საკითხს. ეკლესია თვითონ ყველაზე უფრო შეუწყნარებელია თავის წიაღში წარმოშობილი გადახრების მიმართ, რასაც ერესის მწვალებლობას ეძახიან, ეს მუდამ ეს ეკლესიის წიაღში იყო და არ მოდიოდა გარედან. ყველაზე დიდი ერესიარქები იყვნენ პატრიარქები, ეპისკოპოსები, კარგი პატიოსანი მღვდლები და მათ ასეთი რწმენა ჰქონდათ, მაგრამ ეკლესიამ ისენი გარიყა. ეს სივრცე იყო ბრძოლების სივრცე. ჩვენთან იყო 7 მსოფლიო კრება, სადაც გადაწყდა ძირითადი დოგმატები და მაშინ არიანობა, მონოფიზიტობა ეკლესიამ გარიყა და ჩამოაყალიბა თავისი მრწამსი. რაც შეეხება გარედან კრიტიკას. გარეთ არავითარი ტაბუირება არ არსებობს, ეკლესიას ეს არ უნდა აღიზიანებდეს რომ გარედან რაღაც დოგმატზე რამე თქვეს. დავუშვათ Mმწერალმა ან ფილოსოფოსმა რაღაც თქვა სამებაზე, ეს ეკლესიას არ უნდა ადარდებდეს. Eკლესია უნდა ფიქრობდეს, რომ თავის წიაღში არ წარმოიშვას რაიმე ერესი და არ გაიბზაროს ის ჭურჭელი, რომელიც მოიტანა აქამდე. ეკლესიის გარეთ კი არის თავისუფალი სივრცე აზროვნებისათვის და თუ აზროვნების საშუალება ადამიანს არ მიეცა, ის არც ეკლესიისთვის ივარგებს და არც საზოგადოებისთვის. ყოველთვის ხდებოდა გადასვლა სეკულარული საზოგადოებიდან ეკლესიისაკენ და პირიქით. მაგალითად ცნობილი ფაქტია, რომ მამა სერგეი ბულგაკოვი, ცნობილი ფილოსოფოსი მღვდელი იყო, მღვდლის ოჯახში გაიზარდა და შემდეგ მარქსიზმისკენ გადაიხარა და რამდენიმე წელიწადი მარქსიზმის აპოლოგეტი იყო ბერდიაევთან ერთად, შემდეგ ისევ გადავიდა და მოკვდა როგორც მღვდელი. ასეთი რხევები არსებობს. არც ერთ საეკლესიო მოღვაწეს ბერდიაევი არ გაუკიცხავს იმისთვის, რომ იგი სხვა აზრებს გამოთქვამდა, თუმცა ბულგაკოვი შეიძლება გაეკიცხათ, რადგან მას ქონდა ისეთი იდეები, რომელთაგან ზოგიერთი ამ კრებებზე დაგმობილი იყო. მაგრამ იმ ადამიანის მიმართ რომელიც ეკლესიას არ ეკუთვნის თავისი მრწამსით, არამგონია მის მიმართ ეკლესიის პრეტენზია გამართლებული იყოს. ასე რომ ტაბუირებული ამ შემთხვევაში არც ერთი საკითხი არ უნდა იყოს.
აი დავუშვათ თავისუფალი ფილოსოფოსი, მერაბ მამარდაშვილი, რომელიც არ არის ეკლესიის შვილი, ტრადიციულად კი მართლმდადიდებლური ოჯახიდან მოდის. მას აქვს უნარი აზროვნების და მოაზროვნე ადამიანია, რომლისთვისაც არავითარი ბარიერები და ტაბუები არ არსებობს.
აი დავუშვათ თავისუფალი ფილოსოფოსი, მერაბ მამარდაშვილი, რომელიც არ არის ეკლესიის შვილი, ტრადიციულად კი მართლმდადიდებლური ოჯახიდან მოდის. მას აქვს უნარი აზროვნების და მოაზროვნე ადამიანია, რომლისთვისაც არავითარი ბარიერები და ტაბუები არ არსებობს.
ნ.კ.- მისთვის არ არსებობს, მაგრამ რამდენად იღებს მის თავისუფალ ნააზრევს საზოგადოება?
ზ.კ.- ეს არის საზოგადოების არჩევანი, მე მაგალითად ვირჩევ მამარდაშვილს, ის ირჩევს მიტროპოლიტს, რომელიც იმეორებს იმას რაც იყო ნათქვამი, რაც ყველამ იცის და მთელს ეკლესიაში ცნობილია. შემოქმედება იქ აღარ არის, აი ეს არის სავალალო, ეკლესიაში შემოქმედება უნდა იყოს. ბერდიაევის მიზანი ეს იყო სწორედ, რომ სადაც შემოქმედება არ არის, იქ დაღუპულია ყველაფერი, ადამიანი პირველ რიგში არის შემოქმედი და შემოქმედისთვის ტაბუ არ უნდა არსებობდეს, ტაბუ არტახებია.
ნ.კ.- თქვენ ამბობსთ, რომ საზოგადოებაში, ეკლესიის გარეთ არ უნდა არსებობდეს ტაბუ, მაგრამ ვხედავთ, რომ ადამიანები სრულ მიუღებლობას ამჟღავნებენ ეკლესიის მისამართით გამოთქმული კრიტიკის მიმართ. უკანასკნელი მაგალითის მიხედვით რომ ვიმსჯელოთ.
ზ.კ.- არა, ეს სულ სხვა საკითხია. ეს უკანასკნელი არ არის არც თეოლოგიური და არც საეკლესიო საკითხი. ნებისმიერ ადამიანზე არ შეიძლება ლანძღვით ლაპარაკი ,არც ერთი ადამიანი საჯაროდ არ უნდა იყოს გალანძღულ, ცილ დაწამებული და ა.შ. გინება, აუგად მოხსენიება, გაშარჟება, არც ერთი ადამიანი ამას არ უნდა იმსახურებდეს და არც იმსახურებს საზოგადოებისგან. თუ მისი აზრი არ მოგწონს სხვანაირად შეიძლება ამას უპასუხო.
ნ.კ.- ბატონო მერაბ როგორ ხდება ასეთ შემთხვევაში, მაგალითად კათოლიკურ სამყაროში? ღამდენდაც ვიცით ასეთი გაშარჟების შემთხვევები ყველგან ყოფილა. ღოგორ იღებს ამას დასავლური საზოგადოება, ან აღმოსავლური? ღა სხვაობაა?
მ.ღ.- ბუნებრივია, არ მინდა ითქვას იქ და აქ, რომ კარგია იქ და აქ ცუდია.
ნ.კ.- პრობლემები ყველგან არის.
მ.ღ.- ერთი მინდა ვთქვა პოზიტიურის თვალსაზრისით. მე თავისთავად ნებისმიერი დისკუსია, თუნდაც ეს დისკუსია რაც ამ დღეებში გაჩაღდა, დადებით მოვლენად მიმაჩნია, რადგან ვარ საერთო დისკუსიის მომხრე. არა იმიტომ რომ დისკუსიის შედეგად ერთი მხარე შეძლებს მეორეს გადაბირებას, ადამიანი საკმაოდ მყარი არსებაა და მითუმეტეს თავის აზრებში, თავის აზროვნებაში, უბრალოდ არგუმენტების დაზუსტება ხდება. მე მაინც მჯერა რომ ადამიანის განათლება და ინფორმირებულობა უფრო ვიწრო თვალსაზრისით რომ ვთქვათ განსაზღვრავს, განაპირობებს ადამიანის არჩევანს, ამგვარ დისკუსიებში ხდება ბევრი არგუმენტის წამოჭრა და წარმოჩენა. ასეთ დროს ადამიანს და მითუმეტეს ახალგაზრდას მეტი არჩევანის საშუალება აქვს. კიდევ კარგი რომ ჩვენთან, სწორედაც რომ არ არის ერთაზროვანი საზოგადოება, რომელსაც ერთი აზრი აქვს. რა ჯობია ამას, რომ სხვადასხვა აზრი გამოითქვას და სხვადასხვა აზრს გამოუჩნდეს თავის დამცველები და მოწინააღმდეგეები. სხვა თუ არაფერი, ეს საბედნიეროდ ქართულ საზოგადოებას მიიყვანს სხვა და სხვა ფენებათ დაყოფამდე, როდესაც სხვა და სხვა ადამიანები სხვა და სხვა თვალსაზრისს გამოთქვამენ.
მაგრამ აქ არის ერთი არსებითი განსხვავება, რაც უკვე დასავლურ სამყაროში მოგვარებულია, ეს არის კანონის საკითხი. მე ისეთ პარადოქსაც კი ვიტყვი, რომ ადამიანს ალბათ იმის თქმის უფლებაც აქვს, რომ ვიღაცა უნდა დაისაჯოს, დაიწვას, მოკლულ იქნეს, თუმცა საშინელებაა ამის თქმა და ბოდიშს ვიხდი ასეთი აზრისათვის, მაგრამ თუ ეს არ გადადის ქმედებაში, ადამიანს შეუძლია ისიც თქვას რომ ეს უნდა აიკრძალოს. სწორედ აქ დგება სადარაჯოზე კანონი. ჩვენ მემგონი ამგვარი სახელმწიფო უნდა ვირწმუნოთ, რომ ამგვარი სახელმწიფოსაკენ მივდივართ - სადაც კანონით შეიძლება ამის მართვა. იქ სადაც ის გადადის აგრესიულ და ფიზიკურ ქმედებაში, ეს გადადის კრიმინალურ სივრცეში, სადაც უნდა ჩაერიოს პოლიცია. მაგრამ დაე გამოთქვას ყველამ თავის აზრი და კიდევ ვიმეორებ, ჩვენ მაინც ალბათ ყოველთვის ვადევნებთ თვალყურს თუ რას ფიქრობს და რას იტყვის ახალგაზრდობა, მივცეთ ახალგაზრდებს საშუალება რომ მოისმინოს ორივე მხარის არგუმენტები და რომელიც უნდა ის დაიჯეროს.
მაგრამ აქ არის ერთი არსებითი განსხვავება, რაც უკვე დასავლურ სამყაროში მოგვარებულია, ეს არის კანონის საკითხი. მე ისეთ პარადოქსაც კი ვიტყვი, რომ ადამიანს ალბათ იმის თქმის უფლებაც აქვს, რომ ვიღაცა უნდა დაისაჯოს, დაიწვას, მოკლულ იქნეს, თუმცა საშინელებაა ამის თქმა და ბოდიშს ვიხდი ასეთი აზრისათვის, მაგრამ თუ ეს არ გადადის ქმედებაში, ადამიანს შეუძლია ისიც თქვას რომ ეს უნდა აიკრძალოს. სწორედ აქ დგება სადარაჯოზე კანონი. ჩვენ მემგონი ამგვარი სახელმწიფო უნდა ვირწმუნოთ, რომ ამგვარი სახელმწიფოსაკენ მივდივართ - სადაც კანონით შეიძლება ამის მართვა. იქ სადაც ის გადადის აგრესიულ და ფიზიკურ ქმედებაში, ეს გადადის კრიმინალურ სივრცეში, სადაც უნდა ჩაერიოს პოლიცია. მაგრამ დაე გამოთქვას ყველამ თავის აზრი და კიდევ ვიმეორებ, ჩვენ მაინც ალბათ ყოველთვის ვადევნებთ თვალყურს თუ რას ფიქრობს და რას იტყვის ახალგაზრდობა, მივცეთ ახალგაზრდებს საშუალება რომ მოისმინოს ორივე მხარის არგუმენტები და რომელიც უნდა ის დაიჯეროს.
ნ.კ.- თანაც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ის საკითხია, რომელთან მიმართებაშიც ახალგაზრდები უპრეცენდენტო აქტივობას იჩენენ.
მ.ღ. - დარჩეს ეს სიტყვიერ განზომილებაში და ნუ გადავა ფიზიკურ ანგარისშწორებაში, გამოხატონ თავიანთი აზრი და ყველა მიხვდება სად არის მისი ადგილი. მაგრამ აქ, სწორედ კითხვა დაისვა - რას ჰქვია შეურაწყოფ და და როგორ არის ეს დასავლეთში? ძალიან რთულია იმის განსაზღვრა სად არის ზღვარი? მე არ ვარ იმ აზრის მხარდამჭერი რომ შევძლებთ საზოგადოების გარდაქმნას, საზოგადოება როგორც მთლიანობა, მე ვხედავ ინდივიდებს რომელთაც თავის ადგილი აქვს ამ საზოგადოებაში. აქ არის რათქმაუნდა დიდი წილი თავდადების, ვაჟკაცობის, რომელთაც უნდა გაბედონ თავიანთი არჩევანის დაცვა, თუნდაც მე მის პოზიციას არ ვიცავდე. სხვათაშორის ქრისტიანულ ეკლესიაში, როდესაც მართლმმადიდებელი თუ კათოლიკეები წმინდანებს აცხადებს, წმინდანები იმიტომ კი არ ცხადდებიან, რომ მათ ჭირდებათ ეს, არამედ წმინდანი არის ნიმუში ერთეული ადამიანისთვის - როგორ უნდა იცხოვროს მან და ეს ინდივიდუალური ერთეული ადამიანები უნდა განსაზღვრავდნენ ამ ვაჟკაცობის კოეფიციენტს საკუთარ ქმედებაში. აი წარმოიდგინონ ასე, პირად მეგობარს, ახლობელს, ნათესავს, რას მიიჩნევდა ის რომ ის შეურაცხყოფელი არის. Mმოდი წაროვიდგინოთ რას მიიჩნევდა ის შეურაწყოფათ, ნუ მივაყენებთ მათ, ჩვენ ახლობლებს შეურაწყოფას. მემგონი ჩვენ ყველამ ვიცით უმარტივესი, რაც არ უნდა გვესიმპატიურებოდეს მეგობრის მეგობარი ვცდილობთ რომ იმ მეგობარს შეურაცხყოფა არ მივაყენოთ, ეს არის უმარტივესი კრიტერიუმი და დანარჩენ ყველაფერს მემგონი კანონი უნდა აწესრიგდებდეს და განსაზღვრავდეს.
ნ.კ. – ბატონო ზურაბ, ბოლო დროს ასევე ძალიან ხშირად ისმის მოსაზრებები იმასთან დაკავშირებით, რომ შესაძლებელია საქართველოში ე.წ. ჰომეინაზიციის პროცესი დაიწყოს. ამის საშიშროებას ადამიანები ხედავენ, ეს არ ნიშნავს რომ ყველა, მაგრამ არის საზოგადოების ნაწილი, რომელიც ამაზე აქტიურად საუბრობს. როგორ ფიქრობთ რატომ ჩნდება ასეთი ეჭვები და რამდენად ლრგიტიმურია?
ზ.კ.- ბევრ რამეს ხედავენ და ბევრი რამე იწერება. ეს ახალი ტერმინია ჰომეინიზაცია, მაგრამ არის კიდევ ლაპარაკი სიანოზმზე, არის კიდევ ლაპარაკი სოროსის ფონდის ამბებზე, კიდევ მასონებზეა ლაპარაკი, შეთქმულებები, ეს რუსეთშიც იყო რევოლუციამდე, ეს რაღაც კრიზისია. საზოგადოება ჩავარდნილია გამოუვალ მდგომარეობაში და მაშინ ამოზიდავენ ხოლმე ამას. ეს ყველაფერი ცნობილია ჩვენთვის და ამან არ უნდა შეგვაშინოს, ეს წარმავალია, ეს არის გუშინდელი და ეს ჰომეინიზმიც ტერმინია ახალი, თორემ შინაარსი არ იცვლება. არამგონია ეს საშიში იყოს საქართველოსთვის.
ნ.კ.- ამ შეფასებებს პირადად მე არ ვემხრობი, რადგან ვფიქრობ ქართველი ადამიანის ბუნებაში ფანატიზმი არ ზის და ამიტომ ამ საშიშროების წინაშე ჩვენ არ ვდგავართ.
ზ.კ.- რაც შეეხება ცილისწამებას. მე არ მინახავს ის ვიდეო შარჟები, მაგრამ რაც მოვისმინე იმ ქალბატონისგან, პატრიარქი ღიად იყო დადანაშაულებული რუსეთის აგენტურაში. ეს იყო ამ ქალბატონის უკანასკნელი გამოსავალი, რომ თავი ემართლებინა, რაღაც მხარდაჭერა ეპოვა საზოგადოებაში. თორემ რა თქვა პატრიარქმა? თქვა ის, რასაც ადამიანი ყოველდღიურად ამბობს, ეს არის მისი თვალსაზრისი და მას შეეძლო გამოეთქვა აზრი. ეს არ არის პოლიტიკა. ამხელა ომი მოხდა, რახან ეს პოლიტიკის ნაწილია, ჩვენ ხმა არ უნდა ამოვიღოთ? ან ეკლესიამ არ უნდა ამოიღოს ხმა? Pატრიარქმა თქვა, ის რაც მიაჩნია სწორად. მან თქვა რომ მესაჭემ უნდა აარიდოს რიფებს თავი, ეს არის ყველაზე კარგი გამოსავალი თუ გინდა რომ ნავსადგურში მიიყვანო გემი - ეს თქვა მეტი არაფერი.
ნ.კ.- კი ბატონო თუმცა თეა თუთბერიძესაც აქვს იმის უფლება, რომ გამოთქვას საკუთარი ეჭვი.
ზ.კ.- რათქმაუნდა მას შეეძლო გამოეთქვა იმავე კორექტურული ფორმით, როგორც ეს გააკეთა პატრიარქმა, მშვიდად, წყნარად.
ნ.კ.- პრინციპში პირველი განცხადება მშვიდად და წყნარად იყო გაკეთებული,
მაგრამ ამას მოყვა აგრესია, რომელიც შემდეგ არაკორექტულ ფორმებში გადაიზარდა. ბატონო მერაბ, მედიის საშუალებით ჩანს, რომ პატრიარქს მხარდაჭერას არა მხოლოდ საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფები და ახალგაზრდები, არამედ პოლიტიკური ელიტაც ღიად უცხადებს. მათ შორის სახელისუფლო წრეებიდანაც. ასევე გავრცელდა პრეზიდენტის განცხადება... თეა თუთბერიძის უფლებების დაცვა საჯაროდ, მხოლოდ ერთმა ადამიანმა მოახერხა. ნიშნავს თუ არა ეს ეკლესიის შიშს?
მ.ღ.- მე ვერ დავიჯერებ რომ რაიმე საკითხში საქართველო მთლიანად ერთსულოვანი იქნება. მე წინა კითხვას ვუპასუხებ, როგორ არის დასავლეთში? უცებ გამახსენდა ერთი საკმაოდ გახმაურებული ამბავი. შარშან რომში, როდესაც სასწავლო წლის გახსნაზე მიწვეული იქნა რომის პაპი, რომელიც სიტყვით უნდა მისალმებოდა სააქტო დარბაზში რომის უნივერსიტეტის ლა საბენცას სტუდენტებს. ეს არის საერო სახელმწიფო უნივერსიტეტი, სხვათაშორის ევროპაში მიღებული წესის თანახმად ის მიმართვა წინასწარ იქნა გავრცელებული წერილობითი სახით, ბევრად ადრე გამოქვეყნდა და დაურიგდა პროფესურას, მაგრამ პროფესორებმა თქვეს - ეს ის პაპია რომელმაც გაამართლა გალილეო გალილეის სასამართლო პროცესი, რომელიც უნდა ყოფილიყო გამოკვლეული... ასეა თუ ისე დამთავრდა საქმე იმით, რომ სტუდენტების და პროფესორების მოთხოვნით პაპს არ მისცეს უფლება მოსულიყო უნივერსიტეტში და სწორედ არგუმენტი ეს იყო, რომ საერო უნივერსიტეტში სასულიერო პირი არ უნდა მოვიდეს და მას არ აქვს უფლება რომ მოვიდეს და მიმართოს სტუდენტებს. მას არ აქვს უფლება მიმართოს სტუდენტებს, სწორედ უნივერსიტეტის სასწავლო წლის დაწყებასთან დაკავშირებით, თუკი მას მოიწვევენ რაიმე სემინარზე, როგორც თეოლოგს მაშინ აქვს რა თქმა უნდა უფლება, მაგრამ არა იმ სტატუსით, რაც მას აქვს ეკლესიაში. სხვათაშორის იტალია არ არის, ვთქვათ, გერმანიასავით ან სკანდინავიის ქვეყნებივით აბსოლუტურად სეკულარიზებული და არც იმდენად თავისუფალი ეკლესიური ცხოვრებისაგან, როგორც ვთქვათ ჩრდილოეთ ევროპის ქვეყნები. აქ ძალიან ძლიერია ეკლესიის როლი. მაგრამ თვით ამიტომ შეიძლება კარგი მაგალითია, თვით იტალიაშიც მკვეთრად არის გამიჯნული და უნდა ვთქვა, რომ ეკლესიას პროტესტი არ გამოუხატავს ამის გამო და როდესაც პაპმა მიიღო ამის შესახებ ცნობა, რომ სამეცნიერო საბჭო არ მიიჩნევს მიზან შეწონილად მის გამოსვლას სასწავლო წლის დაწყებასთასთან დაკავშირებით. ეს მიღებულ იქნა ჩვეულებრივ და არავის პაპის მხარდაჭერის აქციები არ ჩაუტარებია. გულდაწყვეტა იყო რა თქმა უნდა. შემდეგ ის მოხსენება მაინც დაიბეჭდა, რომელიც მას უნდა წარმოეთქვა. ეს მაგალითი მემგონი ნათლად მეტყველებს საერთო მდგომარეობის შესახებ.
მაგრამ ჩვენ იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ აი ეს შემთხვევაც იქნება ნიმუში იმისა რომ საზოგადოება შეეცდება ალბათ სხვადასხვა პოზიციის გამოხატვას. თუმცა მე ისევ იმ აზრზე ვრჩები, რომ ძალიან ხშირად ყველა უბედრების სათავე, არ მინდა განმანათლებლები დავიმოწმო, მაგრამ განათლების უკმარობა არის. ბევრჯერ ალბათ დავრწმუნებულვართ, რომ ჩვენ საზოგადოებაში აბსოლუტური უცოდინრობა, განსაკუთრებით რელიგიურ სფეროში - სადაც რელიგიური ცხოვრება გადატანილია რაღაც წეს ჩვეულებებზე, ადათებზე, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო რა თქმა Uუნდა ნამდვილ რელიგიურ ცხოვრებასთან და შემზარავი იყო ალბათ დამუქრების ის ფორმულები, რომელიც ამ დღეებში ჩანდა ათასნაირ ელექტრონულ წყაროებში, ტყავის გაძრობის, დაწვის, ჯვარცმის და ა.შ. - ძალიან რბილად რომ ვთქვათ, ამ ადამიანებს საერთოდ არ აქვთ ცოდნა რელიგიის შესახებ. ახალგაზრდებთან კონტაქტი ჩემი პროფესიის გამო მუდმივად მაქვს და მე პირიქით ის მაშინებს, რომ არ ვიცი ათი თუ რამდენი წლის შემდეგ არ დაიწყოს მძაფრი ანტი-რელიგიური მოძრაობა საქართველოში, გამოგიტყდებით, შეიძლება საჯაროდ არც მითქვამს ეს ადრე.
მაგრამ ჩვენ იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ აი ეს შემთხვევაც იქნება ნიმუში იმისა რომ საზოგადოება შეეცდება ალბათ სხვადასხვა პოზიციის გამოხატვას. თუმცა მე ისევ იმ აზრზე ვრჩები, რომ ძალიან ხშირად ყველა უბედრების სათავე, არ მინდა განმანათლებლები დავიმოწმო, მაგრამ განათლების უკმარობა არის. ბევრჯერ ალბათ დავრწმუნებულვართ, რომ ჩვენ საზოგადოებაში აბსოლუტური უცოდინრობა, განსაკუთრებით რელიგიურ სფეროში - სადაც რელიგიური ცხოვრება გადატანილია რაღაც წეს ჩვეულებებზე, ადათებზე, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო რა თქმა Uუნდა ნამდვილ რელიგიურ ცხოვრებასთან და შემზარავი იყო ალბათ დამუქრების ის ფორმულები, რომელიც ამ დღეებში ჩანდა ათასნაირ ელექტრონულ წყაროებში, ტყავის გაძრობის, დაწვის, ჯვარცმის და ა.შ. - ძალიან რბილად რომ ვთქვათ, ამ ადამიანებს საერთოდ არ აქვთ ცოდნა რელიგიის შესახებ. ახალგაზრდებთან კონტაქტი ჩემი პროფესიის გამო მუდმივად მაქვს და მე პირიქით ის მაშინებს, რომ არ ვიცი ათი თუ რამდენი წლის შემდეგ არ დაიწყოს მძაფრი ანტი-რელიგიური მოძრაობა საქართველოში, გამოგიტყდებით, შეიძლება საჯაროდ არც მითქვამს ეს ადრე.
ნ.კ.- ბატონო ზურაბ, ბოლო კითხვას დაგისვამთ. დღეს მართლმადიდებლობა საქართველოში პოპულარულია, თქვენ ისაუბრეთ იმ საკითხზე რომ ეს გარკვეულწილად იდენტიფიცირდება ეროვნულობასთან, ჩვენს ნაციონალურ იდენტობასთან და აშ. მაგრამ არსებობს მოსაზრებები, რომ საბჭოთა კავშირის ნგრევის შემდეგ, კომუნისტური იდეოლოგია, სწორედ ამ რელიგიურმა იდეოლოგიამ ჩაანაცვლა. არის თუ არა ეს, ერთგვარი იდეოლოგიური დიქტატის წყურვილი?
ზ.კ.- კი რა თქმა უნდა ეს მოთხოვნილება აქვს ადამიანსა. ახლა ცოტა შეწყდა ლაპარაკი იმაზე რომ მართლმადიდებლობა გამოცხადდეს სახელმწიფო რელიგიათ და იმაზე არ ფიქრობდნენ რა გამოიწვია ამან რუსეთში. სახელმწიფო რელიგია შეერწყა სახელმწიფოს, ფაქტიურად კონკორდატი კი არ იყო, არამედ ეკლესია იყო იარაღი სახელმწიფოს ხელში, პეტრეს შემდეგ. აი, პრეზიდენტის განცხადებაზე იყო საუბარი, სადაც პრეზიდენტმა თავისი აზრი ხომ გამოთქვა, და დაუჭირა მხარი კონსტიტუციას, მას სხვანაირად ეთქვა არ შეეძლო.
ნ.კ.- კი მაგრამ რა წერია ამ შემთხვევაში?
ზ.კ.- მან დაიცვა ეკლესიის ისტორიული დიდი როლი და ა.შ. სხვანაირად მას არ შეუძლია,სწორედ პრეზიდენტია კონსტიტუციის გარანტიის არის.
ნ.კ.- კი ბატონო, მაგრამ კონსტიტუცია არ კრძალავს საკუთარი შეხედულებების გამოთქმას.
ზ.კ.- ეს არ იყო შეხედულება, შეხედულება არის ლოგიკურად ჩამოყალიბებული აზრი. გაშარჟება ყოველთვის შეიძლება ყველაფრის, მაგრამ ეს არ იყო არაფერი, არანაირი აზრი არ იყო.
ნ.კ.- მე ამ შემთხვევაში ვიდეო რგოლებს არ ვგულისხმობ, მე ვგულისხმობ განცხადებას, რომ პატრიარქი არის კიდევ ერთი დასაყრდენი რუსეთისათვის.
ზ.კ.- რა თქმა უნდა შეუძლია, ამაზე არ არის ლაპარაკი.
მ.ღ.- დასრულებმადე მინდა ვთქვა, რომ მე მაინც იმედი მაქვს, რაც არ უნდა მძიმე ტვირთი იყოს, და თავისუფლება მძიმე ტვირთია, ქართული საზოგადოებაც და მისი ინდივინდუალური წარმომადგენლები, განსაკუთრებით ახალგაზრდები ამ ტვირთის ატანას შეძლებენ და ეს თავისუფლება მიგვიყვანს ყველა ფარული ქიმერისა თუ წარმოსახული აჩრდილებისაგან გათავისუფლებისაკენ, რომელიც შეიძლება ძველი თუ დღევანდელი დღის გამო აწევს ჩვენს საზოგადოებას.
ზ.კ.- მე მინდა დავამატო ის, რომ ახლა სრულიად განსაკუთრებული სახის ერი იქმნება, ის ერი არა, რომელიც მე-19 საუკუნეში იყო, მითუმეტეს თუ ოსებსაც და აფხაზეთსაც ჩავთვლით, ამიტომ ეს მართლმადიდებლური ტრადიციები უკვე ახალ ეტაპზე უნდა იქნას გადამუშავებული და ამან მონაწილეობა უნდა მიიღოს ახალი ერის ჩამოყალიბებაში. ასე რომ იმ ძველ აგიოგრაფიას და ურთიერთობას ეკლესიას და სახელმწიფოს შორის, ჩვენ ახლა ვეღარ დავნერგავთ.
ნ.კ.- ძალიან დიდი მადლობა. მეც მეც ვეცდები ოპტიმისტურ ნოტაზე დავასრულო გადაცემა და ვიტყვი - ვფიქრობ ქართული საზოგადოება ჩამოყალიბდება ისე, რომ მას ყოველთვის ექნება თავისუფალ არჩევანის უფლება. მას ექნება მრავალ ჭეშმარიტებათა შორის, ერთი ან რამდენიმე ჭეშმარიტების არჩევის უნარი და უფლება. ჩვენ შეგვიძლება არ მოვიწონოთ, არ დავეთანხმოთ ერთმანეთის არჩევანს, მაგრამ ნაკლებად აგრესიულები ვიქნებით მომავალში და შევეჩვევით რომ ყველა ერთ მოსაზრებას არ გამოთქვამს, ყველა ერთნაირად არ საუბრობს. ძალიან დიდი მადლობა კიდევ ერთხელ.
No comments:
Post a Comment